Kontynuując cykl artykułów z zakresu terminologii konsolidacyjnej, przybliżamy kwestię sprawowania w praktyce kontroli w grupie kapitałowej.
W Polsce obowiązują dwojakiego rodzaju regulacje w rachunkowości dotyczące zakresu kontroli. Pierwsze są bardziej ogólne i powszechniej stosowane przez przedsiębiorstwa takie jak MIŚOT-y, drugie zaś zdecydowanie bardziej rozbudowane i szczegółowe, stosowane przez emitentów papierów wartościowych notowanych na rynku regulowanym. Celowo nie poruszam w tym krótkim artykule kwestii prawa handlowego z uwagi na jego rozległość i wielowątkowość.
Ogólnie i szczególnie
Ustawa o rachunkowości, jako zdecydowanie bardziej powszechnie stosowana regulacja, definiuje kontrolę w sposób ogólny, jako zdolność jednego podmiotu do kierowania polityką finansową i operacyjną innego podmiotu, w celu osiągania korzyści ekonomicznych z jej działalności. Innymi słowy, jeżeli jeden podmiot poprzez posiadaną odpowiednią ilość posiadanych głosów w kapitale zakładowym (najczęściej stanowiących więcej niż 50%) może przegłosować kluczowe decyzje w spółce, w tym te dotyczące powoływania jej organów, to bez wątpienia mamy do czynienia ze zdolnością do kierowania jej polityką.
Drugie regulacje brzmiące bardziej globalnie i mające międzynarodowy charakter, to Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF). Zapisy tej regulacji są bardziej zawiłe i skomplikowane. Z grubsza zaś wskazują, że kontrola występuje nie tylko w przypadku, gdy jeden podmiot (zwany inwestorem) posiada władzę nad drugim podmiotem, którego udziały lub akcje nabył. Oznacza to, że kontrola może być sprawowana w rożny sposób, niekoniecznie tylko w drodze posiadania więcej niż 50 proc. praw głosu. Jeżeli taki inwestor dysponuje jakimikolwiek prawami dającymi mu możliwość bieżącego kierowania działaniami, które znacząco wpływają na wyniki finansowe tej jednostki, to pomimo posiadania mniej niż 50 proc. głosów w kapitale, również sprawuje on kontrolę. Niestety w wielu przypadkach ocena sprawowania władzy wynikająca z ustaleń umownych jest bardzo złożona i wymaga rozważenia więcej niż jednego czynnika, Przykładem takich praw może być np. prawo do powoływania i wynagradzania kluczowego personelu kierowniczego jednostki, w której dokonano inwestycji lub dostawców usług oraz rozwiązywania z nimi umów o świadczenie usług bądź umów o pracę.
Jednym z podstawowych warunków zapewniających skuteczną kontrolę, jest obecność w grupie kapitałowej sprawnych mechanizmów nadzoru korporacyjnego i/lub nadzoru właścicielskiego. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na pewne różnice, które istnieją pomiędzy nadzorem właścicielskim a nadzorem korporacyjnym, które to pojęcia bardzo często są ze sobą utożsamiane lub używane zamiennie. Nadzór właścicielski jest z pewnością pojęciem węższym od nadzoru korporacyjnego, obejmując jedynie zagadnienia związane z prawami akcjonariuszy do ich majątku powierzonego kadrze, która zarządza przedsiębiorstwem. Pojęcie nadzoru korporacyjnego zaś ma szersze znaczenie i swoim zasięgiem obejmuje formalną i nieformalną strukturę wpływów na najważniejsze decyzje podejmowane przez menedżerów. Dotyczy ono nie tylko właścicieli kapitału, ale wszystkich grup interesów (interesariuszy) zainteresowanych sytuacją przedsiębiorstwa, takich na które sposób funkcjonowania przedsiębiorstwa ma wpływ (pracownicy, związki zawodowe, dostawcy, odbiorcy, kooperanci). Powodami, które spowodowały rozszerzenie zakresu nadzoru właścicielskiego na szerzej rozumiany nadzór korporacyjny były:
- pogłębiające się procesy globalizacji, które wpłynęły na zmiany w otoczeniu organizacji;
- nasilająca się konkurencja, która zmusza do poszukiwania bardziej skutecznych, efektywnych rozwiązań umożliwiających pełne wykorzystanie posiadanych zasobów i rozwój.
Warto zwrócić uwagę, że nadzór właścicielski nie jest pojęciem zdefiniowanym w przepisach prawa. Nadzór korporacyjny wiąże się z istnieniem sieci relacji między kadrą zarządzającą spółek, ich organami zarządzająco-nadzorczymi, wspólnikami/akcjonariuszami i innymi interesariuszami (podmiotami zainteresowanymi działaniem spółki). Nadzór korporacyjny oferuje ponadto strukturę, za pośrednictwem której ustalane są cele spółki, środki realizacji tych celów oraz środki umożliwiające śledzenie wyników spółki. Dobry nadzór korporacyjny powinien w sposób właściwy stymulować organy spółki i kadrę zarządzającą do osiągania celów, których realizacja leży w interesie spółki i jej wspólników/akcjonariuszy, a także powinien ułatwiać skuteczne śledzenie wyników, sprzyjając tym samym bardziej efektywnemu wykorzystaniu zasobów przez firmy. Funkcjonowanie skutecznego systemu nadzoru korporacyjnego, czy to w poszczególnych spółkach, czy też w całej gospodarce, przyczynia się do uzyskania większego zaufania, które jest istotnym czynnikiem zapewniającym sprawne działanie gospodarki rynkowej.
Biorąc pod uwagę wskazane definicje nadzór właścicielski można więc określić jako sposób egzekwowania praw własnościowych, w relacji pomiędzy akcjonariuszami, ich formalnymi przedstawicielami a zarządem, sprawowany przez właściciela kapitału lub grupę właścicieli.
